De Tweede Wereldoorlog was in de Spoorhoek direct voelbaar en zichtbaar. Over de spoorlijn werden voortdurend soldaten, wapens en tanks aangevoerd en geroofde goederen en gevangenen afgevoerd. De bezetter vorderde de prachtige paarden van de Arnhemse Manege aan de Apeldoornsestraat. De controle over de telefooncentrale aan het Velperplein kwam in Duitse handen. Duitse verbindingstroepen lieten krijgsgevangen in 1942 een communicatiebunker bouwen aan de Apeldoornsestraat, tegen de spoordijk aan.
Hoe langer de oorlog duurde, hoe meer ook in de Spoorhoek winkeliers onder druk werden gezet om aan het Duitse leger te leveren. En bewoners hadden voor steeds meer levensmiddelen distributiebonnen nodig.
Joods monument
Het meest opvallend was natuurlijk de sluiting van joodse winkels en bedrijven in de buurt. In Arnhem leefden al eeuwenlang joodse families en dus ook in de ondernemende Spoorhoek. Nadat zij eerst het bevel kregen hun ondernemingen te staken en buitenshuis een gele ster te dragen, werden zij vanaf 1942 systematisch opgepakt, weggevoerd en vermoord. Hoeveel Joden uit de Spoorhoek ondergedoken zijn en de oorlog hebben overleefd is niet bekend. Zeker is dat alleen al uit de Spoorhoek tientallen mensen zijn omgekomen in concentratiekampen. Op www.joodsmonument.nl worden mensen genoemd uit de Hommelstraat, Patersstraat, Steenstraat en Tuinstraat.
Bommen op de Bloemstraat
En toen kwam Operatie Market Garden. Op 17 september 1944 sloeg een bombardement van de Geallieerden een gat aan weerskanten van de Bloemstraat, dicht bij de Steenstraat. Doelwit was het wapendepot van de Duitsers in een garage achter de Steenstraat, waarvan de ingang aan de Bloemstraat zat. Bij dat bombardement kwamen zeven bewoners van de Bloemstraat om en raakten minstens vier families hun huis kwijt.
In Het Spoorboekje vertelt Bob Bakkenes hoe hij als elfjarige in het huis boven ijssalon Trio aan de Steenstraat getuige was van het bombardement waarbij zijn vriendje Jopie Brands om het leven kwam. Pas later ontdekte hij dat Jopie eigenlijk Benjamin Nathans heette en in de Bloemstraat zat ondergedoken.
Evacuatie
Op 25 september 1944 kregen alle bewoners van Arnhem het bevel tot evacuatie. Op de hoek van de Apeldoornsestraat en de Velperbuitensingel herinnert een plaquette aan de lange stoet die gedwongen was de stad te verlaten, meestal te voet en met volgeladen fietsen en handkarren een onzekere toekomst tegemoet.
In de acht maanden daarna werden net als overal in de stad ook in de Spoorhoek woningen en winkels geplunderd en verwoest. Tijdens de beslissende gevechten in het voorjaar van 1945 werd de buurt zwaar gebombardeerd en sneuvelde onder andere het PTT-gebouw aan het Velperplein dat een strategische rol voor de bezetters vervulde. Ook garage Van Zijll aan het Velperplein, de Lutherse kerk in de Spoorwegstraat en veel winkels en woonhuizen aan de Hommelstraat en de Steenstraat werden getroffen. Veel oude panden in de Spoorhoek vertonen nog sporen van kogelinslagen. Het leven is verder gegaan, maar de littekens zijn -zichtbaar of onzichtbaar- gebleven.
Meer lezen over de geschiedenis van de Spoorhoek? Het Spoorboekje van de Werkgroep Spoorhoek is te koop bij de Arnhemse boekhandels Hijman Ongerijmd op Grote Oord en ’t Colofon in de Bakkerstraat. Meer informatie over het Spoorboekje vind je hier.
Foto links:
De Bloemstraat, hoek Steenstraat na het bombardement op 17 september 1944.
Foto rechts:
Hommelstraat 56-74 na de bevrijding in 1945, met links de Hommelsepoort en rechts barricades in de Oude Klarendalseweg.